Autorzy: Claudia Brändle and Julia Hahn, Instytut Oceny Technologicznej i Analizy Systemowej w Instytucie Technologicznym w Karlsruhe, Niemcy; Ida Rust, Holenderska Organizancja Naukowych Badań Stosowanych

Data publikacji:  Maj 14, 2014


Temat wydobycia gazu łupkowego coraz cześciej pojawia się w mediach w Niemczech i wielu innych krajach. Duże nagłówki gazet i mocne obrazy reprezentują złożony socio-polityczny kontekst, w którym odbywa się dyskusja o tym potencjalnym źródle energii, często koncentrująca się na osiągnięciu niezależności od trudnych czy problematycznych dostawców gazu w niepewnych sytuacjach politycznych. W celu uzyskania wglądu w te dyskusje oraz aby lepiej zrozumieć argumenty używane po różnych stronach poddajemy analizie sposób, w jaki różne typy mediów traktują ten temat oraz jak przyjmują to i oceniają czytelnicy. Naszymi głównymi źródłami informacji tutaj były artykuły na temat frackingu dostępne w internetowych wersjach gazet i magazynów online, a także towarzyszące im komentarze czytelników. Różne źródła, które oferują inne podejście do tematu to materiały wideo udostępnione i dyskutowane na YouTube, jak również dyskusje na portalach społecznościowych i serwisach sieciowych, takich jak reddit.com. Mając takie źródła pod ręką przeprowadziłyśmy jakościową analizę medialną zwracając specjalną uwagę na rodzaj często stosowanych argumentów za i przeciw frackingowi, w jaki sposób odnoszą się do nich laicy oraz jakie dodatkowe argumenty i punkty widzenia wnoszą oni do dyskusji. Podczas gdy koncentrowałyśmy się głównie na publicznej dyskusji w Niemczech, niektóre z naszych źródeł mają charakter międzynarodowy. Koncentrują się one na publicznej percepcji frackingu w innych krajach europejskich lub północnoamerykańskich. Uważamy to za pierwszy krok w stronę lepszego poznania tamtejszych dyskusji publicznych oraz dyskusji zainteresowanych stron, w jaki sposób powiązane są one z innymi kotrowersyjnymi sprawami i jakie (jeśli jest to w ogóle możliwe) mogą być warunki publicznego przyzwolenia na prowadzenie działalności.

Ogólnie rzecz biorąc, fracking zdaje się uderzać w czuły punkt. Przeciwnicy frackingu uważają tę metodę za atak na Matkę Ziemię, nasz głód energii prowadzi do wierceń coraz głębiej w ziemi bez przyznania się, że istnieje jakiegokolwiek potencjalne ryzyko. Skrajną krytykę frackingu zauważamy w kontrowersyjnym filmie Josha Foxa "GasLand" ["Kraj Gazem Płynący"] (2010). Jest to szczególnie interesujące ponieważ dotyczy kwestii jak mocno tego rodzaju prezentacja może wpłynąć na publiczność i jak percepcje albo świadomość ryzyka mogą ulec zmianie. Ci, którzy popierają wydobycie gazu łupkowego podkreślają znaczenie niezależności energetycznej i kładą nacisk na długoletnie doświadczenie w dziedzinie metod wiertniczych oraz dającego się kontrolować ryzyka.

W naszej analizie znajdujemy różnego rodzaju argumenty dotyczące aspektów ekonomicznych, naukowych i politycznych frackingu, które reprezentują opinie laików w mediach, a także politykę energetyczną i politykę dotyczącą samego frackingu oraz emocjonalne aspekty tego tematu. Jednak, jak to się często zdarza, trudno jest rozróżnić zastosowane argumenty; są one wzajemnie powiązane, wzajemnie na siebie wpływają oraz są wysuwane przez zróżnicowane grupy w różnych okresach czasu. W poniższej analizie chciałybyśmy skoncentrować się na tym, co określiłyśmy "normatywnymi aspektami frackingu" ponieważ uważamy, że są one ważne dla zrozumienia podnoszonych kwestii i, tym samym, w istotny sposób kształtują one dyskusję.

Normatywne aspekty frackingu

W dyskusji wokół frackingu istnieją istotne "emocjonalne" i normatywne aspekty, których nie należy pominąć badając społeczne percepcje tej technologii. W rzeczywistości uważamy, że ich zrozumienie jest niezbędne do zobrazowania i przeanalizowania złożoności dyskusji. Ważnym jest aby zauważyć, że nawet jeśli istnieje wiele"emocjonalnych" aspektów w społecznej percepcji frackingu, nie znaczy to, że opinie obywateli o tej technologii należy zignorować jako czysto emocjonalne, bezpodstawne czy irracjonalne. Niestety to właśnie często się zdarza w wypadku frackingu: rozsądne argumenty i opinie laików są często odrzucane przez ekspertów jako reakcje czysto emocjonalne. Można to zauważyć w różnych artykułach argumentujących na korzyść frackingu gdy ich autorzy twierdzą, że "w Europie gaz łupkowy jest jednak demonizowany"¹, albo, że "byłoby źle odrzucić wydobycie gazu łupkowego na gruncie czysto emocjonalnych argumentów"². Te emocjonlane lub normatywne argumenty są jednak uzasadnione ponieważ odzwierciedlają podstawowe społeczne i indywidualne wartości, które dużo mówią nam o ich podbudowie etycznej. Zamiast zastosowania podejścia opartego na modelu deficytowym, według którego konflikt wokól technologii podobno można rozwiązać przez dostarczenie większej ilości informacji "niepoinformowanemu", a przez to nastawionemu "przeciw" społeczeństwu, argumenty "emocjonalne" oparte o wartości powinne być zbadane bardziej uważnie.

Uderzający przykład tego, jak podejście emocjonalne do tematu może mieć znaczący wpływ na percepcje frackingu widzimy w dokumentalnym filmie Josha Foxa, który odniósł bardzo duży sukces, pod tytułem "GasLand". Jako pierwszy krok do lepszego zrozumienia wpływu filmu "GasLand" zaprezentowałyśmy krótką jego analizę. W tym przypadku, aby lepiej zrozumieć związki pomiędzy argumentami wizualnymi i tym, jak one oddziałują na odczucia społeczne, byłyby potrzebne dalsze bardziej dogłębne badania skupiające się na percepcji oraz formowaniu opinii w kontekście tych (mocnych) wizualnych obrazów.

"Gasland" opowiada historię Josha Foxa, reżysera filmu dokumentalnego, któremu firma wiertnicza proponuje 100.000 dolarów za ziemię należącą do jego rodziny. W celu zrozumienia konsekwencji tej oferty Fox przeprowadza wywiady z kilkoma osobami, na których ziemi dokonano wierceń poszukiwawczych gazu, a także z osobami reprezentującymi istytucje rządowe oraz przemysł naftowo-gazowy. W trakcie filmu dokumentalnego widzom pokazuje się w jaki sposób produkcja gazu łupkowego zatruwa wody gruntowe i negatywnie wpływa na zdrowie ludzi i zwierząt. Słynne ujęcie z filmu "GasLand" przedstawiające farmera, ktory zapala wodę z kranu miało efekt wirusowy, obiegło cały świat, i jeszcze bardziej zwiększyło strach przed frackingiem. Przyglądając się społecznym odczuciom, które wywołuje fracking powstaje pytanie jak to jest możliwe, że film ten miał tak ogromny wplyw na percepcje ludzi w stosunku do gazu łupkowego?

Przemysł oraz naukowcy są skłonni odpowiedzieć na film w sposób racjonalny mówiąc, że informacje zawarte w filmie "GasLand" są niekompletne i niepoprawne. Jednak efekt tej próby "racjonalizacji" zaprezentowanych obrazów jest znikomy. Odpowiedź na to zjawisko znaleźć można w słowie "image" [obraz, wizerunek]. Josh Fox potrafi po mistrzowsku stworzyć odpowiedni obraz, wstawiając ujęcie w odpowiedni kadr, używając odpowiednich filtrów, ustawiając kamerę pod odpowiednim kątem, stosując odpowiednie rekwizyty i muzykę, i tak dalej. Media, takie jak film lub telewizja, polegają głównie na przekazywaniu informacji. Moment kiedy następuje przekaz informacji jest bardzo ważny w procesie zrozumienia odbioru informacji. Bardzo ważnym czynnikiem jest również to, aby wiedzieć kto będzie odbiorcą informacji. Tam gdzie przemysł i naukowcy próbują przekazać wiedzę na temat procesów produkcyjnych oraz podjętych środków zabezpieczających, Josh Fox pragnie przekazać kompletnie inny obraz, a mianowicie: "gaz łupkowy jest niebezpieczny dla ciebie i twojego środowiska". W celu zapewnienia przekazu wiadomości we właściwy sposób Fox wkłada wiele wysiłku w sposób, w jaki ją prezentuje. Ludziom, na których życie miał wpływ fracking, przedstawia się jako ktoś, który dzieli ich los. Podczas filmowania przechodzi od metody dynamicznej do statycznej oraz do ręcznej kamery produkującej "domowy film wideo" w zależności od rodzaju informacji i emocji, które chce przekazać. Fox dodaje muzykę do sekwencji, o których wie, że będą rozpoznawalne i które bedą się podobały docelowej grupie odbiorców. Krótko mówiąc, "GasLand" został nakręcony z intencją przekazania konkretnego przesłania, co się do pewnego stopnia udało. Jednakże aby zrozumieć lepiej do jakiego stopnia, trzeba by zbadać bardziej dokładnie w jaki sposób widzowie odbierają i oceniają "GasLand" i inne filmy dokumentalne o frackingu. Poprzez analizę użytych obrazów możemy jednak uzyskać głębszy wgląd w analogie i argumenty wysuwane przez krytyków frackingu i osiągnąć potencjalnie lepsze zrozumienie złożonych zbieżności oraz dyskursów, których często nie można wyjaśnić tylko poprzez zaoferowanie większej ilości "rzetelnej informacji" na temat kwestii technicznych frackingu, albo poprzez odrzucenie argumentów normatywnych jako zbyt emocjonalnych czy irracjonalnych.

Inny ważny kontekst "emocjonalny" zaobserwować można w rozległej opozycji wobec energii nuklearnej w Niemczech, która w końcu doprowadziła do kompletnego wycofania się z tego źródła energii. Dwa aspekty tej opozycji wobec energii nuklearnej mogą być interesujące w przypadku frackingu. Pierwszym aspektem jest wpływ emocjonalnego zaangażowania w energię nuklearną na percepcję społeczną. W latach 80. opublikowano wiele książek przeznaczonych dla nastolatków, które w sposób bardzo szczegółowy opowiadały o efektach katastrof nuklearnych. O książkach tych dysktutowano w większości szkól i prawdopodobnie miało to wielki wplyw na percepcję energii nuklearnej na tamte pokolenia studentów.³ Byłoby interesujące dokonać przeglądu czy istnieją takie przykłady w literaturze w innych krajach, a jeśli nie, to czy przynajmniej częściowo byłoby to wytlumaczeniem, że tego rodzaju emocjonalnie naładowana literatura zdecydowała o tym dlaczego, po incydencie z elektrownią Fukushima, Niemcy były jedynym krajem, który podjął decyzję o wycofaniu się z energii nuklearnej. Ponadto może to również wykazać, że aspekt emocjonalny w stosunku do technologii takiej, jak energia nuklearna, czy fracking, nie powinien być lekceważony i że emocjonalne podejście do technologii typu fracking, może być całkiem mocnym narzędziem formowania percepcji społecznych.

Poza tym, w przypadku Niemiec, gdzie istniała już silna emocjonalna opozycja wobec energii nuklearnej, społeczeństwo może być jeszcze bardziej podatne na przesłanie filmów takich jak "GasLand" i inne negatywne przekazy o frackingu. Emocjonalne podejście może cechować zarówno oponentów jak i zwolenników frackingu. Opublikowano artykuły starające się formować percepcje społeczne przez wywoływanie strachu przed utratą pracy i nierównowagą ekonomiczną, jeśli fracking w Niemczech nie zostanie zastosowany.⁴ Strategia ta wydaje się jednak nieskuteczna ponieważ osoby, które zamieściły komentarze na temat tego artykułu oskarżają autora i magazyn o to, że są lobbystami, że manipulują liczbami i zatajają niebezpieczeństwa tej technologii, cytując kontrargumenty, takie jak zanieczyszczenie wody, gęstość zaludnienia w Niemczech w porównaniu do USA oraz ryzyko możliwych trzęsień ziemi. Inne komentarze są bardziej emocjonalne i pokazują, że w dyskusji nad frackingiemn pewne wartości, takie jak zrównoważony rozwój, troska o środowisko i niepokój o przyszłe pokolenia, grają szczególną rolę. Zwolennicy frackingu odbierani są jako osoby, o "nieodpowiednich" wartościach, które cenią pieniądze bardziej niż ludzi i środowisko. Są nawet komentarze odwołujące się do wyżej wymienionego filmu "GasLand". Pokazuje to, że film, mimo iż dostępny tylko w języku angielskim i dotyczący sytuacji w USA, ma swoją rolę w percepcji i dyskusji nad frackingiem wśród społeczności niemieckiej.

Przyszłe badania

Stosując nasze jakościowe podejście przy analizie różnego typu mediów wobec percepcji frackingu, byłyśmy w stanie określić kluczowe aspekty tego tematu, jak również różnorodne opinie i wzorce argumentacyjne popierające lub będące przeciwne frackingowi, które odgrywają znaczącą role w ocenie społecznej. Ponieważ jednak nasze główne źródła zawierały raczej anonimowe komentarze na temat materiałów wideo oraz artykułów online, nie mamy konkretnych danych co do wieku, płci, orientacji politycznej czy pochodzenia społecznego komentatorów tu omawianych. Następnym krokiem mogłoby być przeprowadzenie ilościowego przeglądu w celu zweryfikowania naszych ustaleń i uzyskanie większego wglądu w to, jak pewne parametry, takie jak wiek czy płeć, wpływają na percepcje frackingu. Utworzenie grup fokusowych [zogniskowamy wywiad grupowy] może być innym sposobem uzyskania niezbędnych reprezentatywnych danych i sprawdzenia czy wzorce argumentacyjne zostaną powtórzone w tym układzie.

Ponadto uważamy, że analiza obejmująca różne kraje (Niemcy, inne kraje europejskie oraz USA) oraz porównanie są równie ważne dla lepszej identifikacji konkretnych wartości wyrażonych w argumentach "emocjonalnych". Argumenty te mogą mieć rożny zasięg wewnątrz i na zewnątrz różnych krajów. Dogłębna analiza sposobu, w jakim formowane są percepcje wokół frackingu dostarczyłaby dodatkowego ważnego wglądu. W tym kontekście pomocnym byłoby przyjrzeć się sposobie, w jakim argumenty są powiązane, czy nawet oparte na innych kontrowersyjnych technologiach. Przeciwnicy frackingu często kontekstualizują swoje argumenty zgodnie z technologiami, nad którymi toczyła się rozległa dyskusja, jak na przyklad energia nuklearna. W kontekście Niemiec sformułowanie argumentów na temat frackingu przy zastosowaniu podobnej argumentacji, do tej która odniosła sukces w przeszłości może być przydatne krytykom. Jest to oczywiście sprawą ciągle płynną. Kiedy wzrasta napięcie wraz ze zmianą sytuacji politycznej, a dostawy gazu stają się bardziej niepewne, dyskusje polityczne zwykle poddają nowej ocenie to, co kiedyś było jasne, jak na przykład moratorium. Dlatego więc wyzwaniem dla przyszłych badań będzie to, jak utrzymać te wydarzenia na agendzie oraz spróbować zrozumieć wysuwane argumenty oraz toczącą się dyskusję.

Źródła

1+4 Artykuł “Mehr Erdgas!”["Wiecej gazu ziemnego"], autorstwa Daniela Yergina i Ralfa Wiegerta, opublikowany na stronie internetowej www.zeit.de, 14.01.2014, oraz towarzyszące im komentarze

2 Wywiad z Güntherem Oettingerem, opublikowany na stronie internetowej www.welt.de, 06.01.2014, przez Jochena Gaugele

3 Zobacz interesujący komentarz na ten temat: “Pädagogische Horrorshow”, [Pedagogiczny Horrowshow] autorstwa Judith Liere, opublikowany na stronie internetowej www.spiegel.de